Dziś opowiem Wam o jednej z moich ulubionych książek, czyli o Nędznikach Victora Hugo. Jeśli interesuje Was taka tematyka, to zapraszam do czytania dalej.
Nędznicy to francuska powieść historyczna, opublikowana po raz pierwszy w 1862 roku. Jest ona uważana za jedną z największych powieści XIX wieku. W świecie anglojęzycznym jest ona zwykle określana oryginalnym francuskim tytułem, czyli Les Misarables. Jednak jako tytuł stosowano kilka alternatyw, w tym Nędzników, Nędznych, Biednych, Nędznych biednych, Ofiar i Wyrzuconych. Akcja rozpoczyna się w 1815 r., a kończy na rebelii czerwcowej z 1832 r. w Paryżu, jednak powieść skupia się głównie na życiu i relacjach pomiędzy kilkoma postaciami, szczególnie na losach byłego skazańca Jeana Valjeana i jego pragnieniem odkupienia win. Badając naturę prawa i łaski, powieść omawia historię Francji, architekturę i urbanistykę Paryża, politykę, filozofię moralną, antymonarchizm, sprawiedliwość, religię oraz rodzaje i naturę miłości romantycznej i rodzinnej. Les Misérables został spopularyzowany poprzez liczne adaptacje filmowe, teatralne i sceniczne.
Forma powieści
Upton Sinclair opisał powieść jako „jedną z pół tuzina największych powieści świata” i zauważył, że Hugo określił cel Les Misérables we wstępie:
Dopóki prawa i obyczaje pozwolą sobie kłaść na ludzi piętno skazańców, wytwarzając tym sposobem sztuczne piekło w pełnym wykwicie cywilizacyi i stawiając fatalność ludzką przeciwko wyrokom boskim; dopóki nie zostaną rozwiązane trzy zagadnienia tego wieku, a mianowicie: poniżenie człowieka przez nędzę, upadek kobiety przez głód i wyniszczenie, dzieci przez ciemnotę; dopóki w pewnych sferach możebne będzie odrętwienie społeczne; jednem słowem, dopóki na ziemi istnieć będą ciemnota i nędza — dopóty takie książki, jak ta, mogą zawsze się przydać.
Pod koniec powieści Hugo wyjaśnia nadrzędną strukturę dzieła:
Książka, którą czytelnik ma przed sobą w tej chwili, jest, od jednego końca do drugiego, w całości i szczegółowo … postępem od zła w dobro, od niesprawiedliwości do sprawiedliwości, od kłamstwa do prawdy, od nocy do dnia od apetytu do sumienia, od zepsucia do życia; od bestialstwa do obowiązku, od piekła do nieba, od nicości do Boga. Punkt wyjścia: materia, cel: dusza. Hydra na początku, anioł na końcu.
Powieść zawiera różne wątki fabularne, ale tym głównym jest historia byłego skazańca Jeana Valjeana, który nie może uciec od swojej kryminalnej przeszłości. Książka jest podzielona na pięć tomów, każdy z nich podzielony na kilka części i rozdziałów. W sumie daje to 48 części i 365 rozdziałów. Każdy rozdział jest stosunkowo krótki, zwykle nie dłuższy niż kilka stron. Powieść jako całość jest jedną z najdłuższych, jakie kiedykolwiek napisano. Składa się z 655 478 słów (w języku francuskim). Hugo wyjaśnił swoje ambicje powieści swojemu włoskiemu wydawcy:
Nie wiem, czy wszyscy ją przeczytają, ale powieść jest przeznaczona dla wszystkich. Zwraca się do Anglii, a także Hiszpanii, Włoch, Francji, Niemiec i Irlandii, republik, w których żyją niewolnicy, a także do imperiów, które mają poddanych. Problemy społeczne wykraczają poza granice. Rany ludzkości, te ogromne rany, które zaśmiecają świat, nie kończą się na niebiesko-czerwonych liniach narysowanych na mapach. Gdziekolwiek mężczyźni idą w nieświadomości lub w rozpaczy, gdziekolwiek kobiety sprzedają się za chleb, gdziekolwiek dzieciom brakuje książki do nauki lub ciepłego paleniska, Les Misérables puka do drzwi i mówi: „otwórz się, jestem tu dla ciebie”.
Dygresje
Ponad jedna czwarta powieści – około 955 z 2783 stron – poświęcona jest esejom, które argumentują moralnie lub pokazują encyklopedyczną wiedzę Hugo, ale nie rozwijają fabuły, ani nawet wątku podrzędnego. Tę metodę Hugo stosował w innych działach, na przykład Dzwonnik z Notre Dame i Pracownicy morza. Tematy, które porusza Hugo, obejmują zakony w klasztorze, budowę kanałów ściekowych w Paryżu, łuki i sytuacja dzieci ulicy w Paryżu. Rozdział o klasztorach zatytułował „Nawias”, aby ostrzec czytelnika o jego braku związku z fabułą. Hugo poświęca kolejne 19 rozdziałów (Tom II, Księga I) relacjom – i medytacji nad miejscem w historii – bitwie pod Waterloo, polu bitwy, które Hugo odwiedził w 1861 r. I gdzie zakończył pisanie powieści. Tom 2 otwiera taką zmianą tematu, że wydaje się początkiem zupełnie innej pracy. Fakt, że ta „dygresja” zajmuje tak dużą część tekstu, wymaga odczytywania go w kontekście „nadrzędnej struktury” omówionej powyżej. Hugo wyciąga własne wnioski, uznając Waterloo za punkt zwrotny w historii, ale zdecydowanie nie zwycięstwo dla sił reakcji.
Waterloo, poprzez rozbiórkę mieczem europejskich tronów, nie miał żadnego innego skutku niż spowodowanie kontynuacji rewolucyjnej pracy w innym kierunku. Zabójcy skończyli; przyszła kolej na myślicieli. Wiek, w którym Waterloo miał aresztować, kontynuował marsz. To złowrogie zwycięstwo zostało pokonane przez wolność.
Jeden z krytyków nazwał to „duchową bramą” do powieści, ponieważ jej przypadkowe spotkanie Thénardiera i pułkownika Pontmercy’ego zapowiada tak wiele spotkań powieści „łącząc szansę i konieczność”, „konfrontację bohaterstwa i nikczemności”. Nawet gdy nie zwraca się do innych podmiotów spoza swojej narracji, Hugo czasami przerywa prostą recytację wydarzeń, jego głos i kontrolę nad fabułą nieograniczoną czasem i sekwencją. Powieść rozpoczyna się oświadczeniem o biskupie Digne w 1815 r. I natychmiast się zmienia: „Chociaż szczegóły te w żaden sposób nie dotyczą w zasadzie tego, co musimy powiedzieć …” Dopiero po 14 rozdziałach Hugo znów zaczyna wątek otwierający ” Na początku października 1815 … ”, aby przedstawić Jean Valjean.
Źródła inspiracji Hugo
W incydencie, którego świadkiem był Hugo w 1829 r., wzięło udział trzech nieznajomych i funkcjonariusz policji. Jednym z nieznajomych był człowiek, który ukradł bochenek chleba, podobny do Jeana Valjeana. Oficer zabrał go do powozu. Złodziej widział także, jak matka i córka bawią się ze sobą, co byłoby inspiracją dla Fantine i Cosette. Hugo wyobrażał sobie życie mężczyzny w więzieniu oraz matki i córki zabranych sobie nawzajem.
Postać Valjeana jest luźno oparta na życiu byłego skazańca Eugène François Vidocqa. Vidocq został szefem tajnej jednostki policji, a później założył pierwszą prywatną agencję detektywistyczną we Francji. Był także biznesmenem, powszechnie znanym ze swojego zaangażowania społecznego i filantropii. Vidocq zainspirował także Hugo, gdy napisał Ostatni dzień potępionego człowieka. W 1828 r. Vidocq, już ułaskawiony, uratował jednego z robotników w swojej fabryce papieru, podnosząc ciężki wózek na ramiona, tak jak robi to Valjean. Opis Hugo dotyczący Valjeana ratującego marynarza na Orionie niemal dosłownie w liście barona La Roncière opisał taki incydent.
Hugo wykorzystał odejście więźniów z Bagne w Tulonie w jednym ze swoich wczesnych opowiadań Le Dernier Jour d’un Condamné. Udał się do Tulonu, aby odwiedzić Bagne w 1839 r. i sporządził obszerne notatki, choć zaczął pisać książkę dopiero w 1845 r. Na jednej ze stron notatek o więzieniu napisał dużymi drukowanymi literami możliwe imię swojego bohatera : „JEAN TRÉJEAN”. Kiedy książka została ostatecznie napisana, Tréjean stał się Valjean.
W 1841 r. Hugo uratował prostytutkę przed aresztowaniem za napaść. Wykorzystał krótką część swojego dialogu z policją, opowiadając o uratowaniu Fantine przez Valjeana w powieści. 22 lutego 1846 r., kiedy rozpoczął pracę nad powieścią, Hugo był świadkiem aresztowania złodzieja chleba, podczas gdy księżna i jej dziecko bezlitośnie oglądały scenę od swojego powozu. 29–30 Spędził kilka wakacji w Montreuil-sur-Mer, który stał się wzorem dla miasta, który nazywa M ____- sur-M __.
Podczas buntu w 1832 r. Hugo spacerował ulicami Paryża, widział barykady blokujące mu drogę i musiał schronić się przed ostrzałem. Bardziej bezpośrednio uczestniczył w powstaniu paryskim w 1848 r., pomagając rozbić barykady i stłumić zarówno popularny bunt, jak i jego monarchistycznych sojuszników.
Victor Hugo czerpał inspirację ze wszystkiego, co słyszał i widział, zapisując ją w swoim pamiętniku. W grudniu 1846 r. był świadkiem sprzeczki między starą kobietą przeszukującą śmieci i dzieckiem ulicy, którym mógł być Gavroche. Doinformował się również poprzez osobistą inspekcję paryskiej Conciergerie w 1846 r. Zbierając informacje o niektórych branżach oraz o zarobkach i standardach życia robotników. Poprosił swoje kochanki, Léonie d’Aunet i Juliette Drouet, aby opowiedziały mu o życiu w klasztorach. Wsunął także osobiste anegdoty w fabułę. Na przykład noc poślubna Mariusza i Cosette (Część V, Księga 6, Rozdział 1) odbywa się 16 lutego 1833 r., kiedy to Hugo i jego długoletnia kochanka Juliette Drouet po raz pierwszy się kochali.
O czym jest ta książka?
Tom I Fantine
Historia zaczyna się w 1815 r. w Digne, gdy chłop Jean Valjean, który właśnie został zwolniony po odbyciu wyroku skazującego go na 19 lat więzienia w Bagne w Tulonie – pięć za kradzież chleba dla swojej głodującej siostry i jej rodziny oraz kolejnych czternaście za liczne próby ucieczki – zostaje wyrzucony z karczmy, ponieważ posiadany przez niego żółty paszport naznacza go jako byłego skazanego. Śpi na ulicy, jest zły i zgorzkniały. Dobrotliwy biskup Digne Myriel daje mu schronienie.
W nocy Valjean ucieka ze srebrną zastawą Myriela. Kiedy policja go łapie, Myriel udaje, że podarował sztućce Valjeanowi i naciska, by wziął również dwa srebrne świeczniki. Wyglądało to tak, jakby ich zapomniał. Policja przyjmuje to wyjaśnienie i wychodzi. Myriel mówi Valjeanowi, że jego życie zostało powierzone Bogu i że powinien wykorzystać pieniądze ze srebrnych świeczników, aby stać się uczciwym człowiekiem.
Valjean zastanawia się nad słowami Myriela. Kiedy pojawia się okazja, czysto z przyzwyczajenia, kradnie monetę 12-letniemu Petitowi Gervaisowi. Szybko żałuje i w panice przeszukuje miasto w poszukiwaniu Gervaisa. Jednocześnie ta kradzież zostaje zgłoszona władzom. Valjean ukrywa się, gdy go szukają, ponieważ jeśli zostanie schwytany, wróci na galery na całe życie jako recydywista.
Minęło sześć lat, a Valjean, używając pseudonimu Monsieur Madeleine, stał się bogatym właścicielem fabryki i został mianowany burmistrzem miasta określonego tylko jako M ____-sur-M__ (tj. Montreuil-sur-Mer). Idąc ulicą, widzi człowieka o imieniu Fauchelevent przypiętego pod kołami wozu. Kiedy nikt nie chce podnieść wózka, nawet za opłatą, postanawia uratować Faucheleventa. Czołga się pod wozem, udaje mu się go podnieść i uwolnić. Miejski inspektor policji, inspektor Javert, który był przybocznym strażnikiem Bagne w Tulonie podczas uwięzienia Valjeana, staje się podejrzliwy wobec burmistrza po tym, jak zobaczył ten niezwykły wyczyn siły. Znał tylko jednego człowieka, skazańca imieniem Jean Valjean, który mógł coś takiego zrobić.
Wiele lat wcześniej w Paryżu grizette (kobieta z francuskiej klasy pracującej) o imieniu Fantine zakochała w Félixie Tholomyès. Jego przyjaciele, Listolier, Fameuil i Blachevelle zostali sparowani z przyjaciółkami Fantine, Dahlią, Zéphine i Favourite. Mężczyźni porzucają kobiety, traktując ich relacje jako młodzieńczą rozrywkę. Fantine musi korzystać z własnych zasobów, aby opiekować się nią i córką Tholomyèsa, Cosette. Kiedy Fantine przybywa do Montfermeil, zostawia Cosette pod opieką Thénardiersa, skorumpowanego karczmarza, i jego samolubnej, okrutnej żony. Fantine nie zdaje sobie sprawy z tego, że znęcają się nad jej córką i wykorzystują ją jako pracownicę przymusową na rzecz swojej gospody i nadal stara się sprostać rosnącym, wymuszonym i fikcyjnym wymaganiom. Później zostaje zwolniona z pracy w fabryce Jeana Valjeana z powodu odkrycia, iż jej córka urodziła się poza małżeństwem. Tymczasem żądania pieniężne Thardardierów nadal rosną.
W desperacji Fantine sprzedaje swoje włosy i dwa przednie zęby i ucieka się do prostytucji, by zapłacić Thénardierom. Fantine powoli umiera z powodu nieokreślonej choroby. Dandys o imieniu Bamatabois nęka Fantine na ulicy, a ona reaguje, uderzając go. Javert aresztuje Fantine. Ta prosi go o zwolnienie, aby mogła utrzymać córkę, ale Javert skazuje ją na sześć miesięcy więzienia.
Valjean (burmistrz Madeleine) interweniuje i nakazuje Javertowi uwolnienie jej. Javert opiera się, ale Valjean zwycięża i, czując się odpowiedzialny za to, że kobieta straciła pracę w jego fabryce, obiecuje Fantine, że przyprowadzi do niej Cosette. Zabiera ją do szpitala. Javert znów odwiedza Valjeana i przyznaje, że po tym, jak został zmuszony do uwolnienia Fantine, zgłosił go funkcjonariuszom jako Valjeana. Stwierdza jedna, że zdaje sobie sprawę, iż się mylił, ponieważ oficerowie zidentyfikowali kogoś innego jako prawdziwego Jeana Valjeana, mają go w areszcie.
Valjean jest rozdarty, ale postanawia się ujawnić, aby ocalić niewinnego człowieka, którego prawdziwe nazwisko to Champmathieu. Udaje się w podróż, aby wziąć udział w procesie i tam ujawnia swoją prawdziwą tożsamość. Valjean wraca do M ____-sur-M__, aby zobaczyć się z Fantine, a następnie z Javiertem, z którym konfrontuje się w jej szpitalnej sali. Po tym, jak Javert aresztuje Valjeana, ten prosi o trzy dni, by przyprowadzić Cosette do Fantine, ale Javert odmawia. Fantine odkrywa, że Cosette nie ma w szpitalu i z niepokojem pyta, gdzie ona jest. Javert nakazuje jej milczenie, a następnie ujawnia prawdziwą tożsamość Valjeana. Osłabiona dotkliwą chorobą doznaje szoku i umiera. Valjean idzie do Fantine, rozmawia z nią niesłyszalnym szeptem, całuje ją w rękę, a potem wychodzi z Javertem. Później ciało Fantine zostaje bezceremonialnie wrzucone do publicznego grobu.
Tom II – Cosette
Valjean ucieka, ale zostaje schwytany i skazany na śmierć. Król zamienia wyrok na karę dożywotniej służby. Valjean, uwięziony w Bagnie w Tulonie, ryzykując życie ratuje marynarza złapanego w takielunek statku. Widzowie domagają się jego uwolnienia. Valjean udaje własną śmierć, pozwalając sobie wpaść do oceanu. Władze zgłaszają go martwego, a jego ciało zginęło.
Valjean przybywa do Montfermeil w Wigilię Bożego Narodzenia. Znajduje Cosette, która sama zbiera wodę w lesie, i idzie z nią do gospody. Zamawia posiłek i obserwuje, jak Thénardiersowie znęcają się nad nią, jednocześnie rozpieszczając własne córki Éponine i Azelmę Te młode damy źle traktują Cosette za zabawę należącą do nich lalką. Valjean wychodzi i wraca, aby przekazać Cosette prezent – drogą nową lalkę, którą dziewczynka po pewnym wahaniu chętnie przyjmuje. Éponine i Azelma są zazdrosne. Madame Thénardier jest wściekła na Valjeana, podczas gdy jej mąż lekceważy jego zachowanie, dbając tylko o to, by zapłacił za jedzenie i zakwaterowanie.
Następnego ranka Valjean informuje Thénardiersów, że chce zabrać ze sobą Cosette. Madame Thénardier wydaje się uradowana, podczas gdy Thénardier udaje, że kocha Cosette i martwi się o jej dobro, niechętnie z niej rezygnując. Valjean płaci Thénardiersowi 1500 franków, po czym on i Cosette opuszczają gospodę. Thénardier, mając nadzieję, że uda mu się wyciągnąć więcej z Valjeana, biegnie za nimi, trzymając 1500 franków i mówi Valjeanowi, że chce odzyskać Cosette. Informuje go, że nie może zwolnić Cosette bez wiadomości od matki dziecka. Valjean wręcza list od Fantine upoważniający jego posiadacza do zabrania Cosette. Thénardier żąda następnie, aby Valjean zapłacił tysiąc koron, ale Valjean i Cosette odchodzą. Thénardier żałuje, że nie przyniósł pistoletu i wraca do domu.
Valjean i Cosette uciekają do Paryża. Valjean wynajmuje nowe mieszkania w Gorbeau House, w którym on i Cosette mieszkają szczęśliwie. Jednak kilka miesięcy później Javert odkrywa tam ich kwatery. Valjean zabiera Cosette w nadzei na to, że uda im się uciec przed Javertem. Wkrótce z pomocą Faucheleventa znajdują schronienie w klasztorze Petit-Picpus. To człowiek, którego Vajjean uratował przed zmiażdżeniem pod wózkiem i który został ogrodnikiem klasztoru. Valjean także zostaje ogrodnikiem, a Cosette wstępuje do szkoły klasztornej.
Tom III – Marius
Osiem lat później Przyjaciele Abecadła, dowodzeni przez Enjolrasa, przygotowują rewolucję przeciwko Orléanistom (tj. powstanie paryskie w dniach 5–6 czerwca 1832 r., Po śmierci generała Lamarque, jedynego francuskiego przywódcy, który miał współczucie dla klasy robotniczej. Lamarque był ofiarą dużej epidemii cholery, która spustoszyła miasto, a zwłaszcza jego biedne dzielnice, wzbudzając podejrzenie, że rząd zatruł studnie).
Do Przyjaciół Abecadła dołączają biedni z Cour des grands, w tym najstarszy syn Thénardiersa, Gavroche, który jest ulicznikiem.
Jeden ze studentów, Marius Pontmercy, został wyrzucony z rodziny z powodu swoich liberalnych poglądów. Po śmierci ojca, pułkownika Georgesa Pontmercy’ego, Marius odkrywa notatkę, w której instruuje on syna, aby udzielił pomocy sierżantowi Thénardierowi, który uratował życie Pontmercy’ego pod Waterloo. W jednak rzeczywistości Thénardier plądrował zwłoki i przypadkowo uratował życie Pontmercy’emu oraz nazwał się sierżantem pod Napoleonem, aby uniknąć ujawnienia się jako złodziej. W Ogrodu Luksemburskim Marius zakochuje się w pięknej Cosette.
Thénardiersowie również przeprowadzili się do Paryża i żyją w biedzie po utracie gospody. Mieszkają pod nazwiskiem „Jondrette” w Gorbeau House (przypadkowo w tym samym budynku Valjean i Cosette mieszkali krótko po opuszczeniu gospody Thénardiersów). Marius także jest tam lokatorem i mieszka obok Thénardiersów.
Éponine, teraz obdarta i wychudzona, odwiedza Mariusa w swoim mieszkaniu, by błagać go o pieniądze. Aby zaimponować mu, stara się udowodnić swoją umiejętność czytania, czytając na głos książkę i pisząc „The Cops Are Here” na kartce papieru. Marius współczuje jej i daje jej trochę pieniędzy. Po jej wyjściu obserwuje pęknięcie w ścianie w „Jondrettes” w swoim mieszkaniu.
Wchodzi Éponine i ogłasza, że przybywa do nich filantrop wraz ze swoją córką. Aby wyglądać biedniej, Thénardier gasi ogień i łamie krzesło. Nakazuje także Azelmie wybić szybę, co powoduje skaleczenie ręki (tak jak tego oczekiwał Thénardier). Wchodzi filantrop i jego córka – właściwie Valjean i Cosette. Marius natychmiast rozpoznaje dziewczynę. Valjean obiecuje, że wróci z czynszem. Po tym jak on i Cosette wychodzą, Marius prosi Éponine o uzyskaniu dla niego adresu. Éponine, zakochana w Mariusie, niechętnie się na to zgadza. Thénardiersowie również rozpoznali Valjeana i Cosette i przysięgają zemstę. Thénardier korzysta z pomocy Patrona -Minette, znanego i budzącego lęk gangu morderców i rabusiów.
Marius słyszy plan Thénardiera i idzie do Javerta, aby zgłosić zbrodnię. Javert daje Mariusowi dwa pistolety i instruuje go, aby wystrzelił w powietrze, jeśli coś stanie się niebezpieczne. Marius wraca do domu i czeka na przybycie Javerta i policji. Thénardier wysyła Éponine i Azelmę na zewnątrz, aby wyglądali policji. Kiedy Valjean wraca z czynszem, Thénardier wraz z Patronem-Minette, zaskakuje go i ujawnia swoją prawdziwą tożsamość. Marius uznaje Thénardiera za człowieka, który „uratował” życie ojca w Waterloo i nie wie, co zrobić. Próbuje znaleźć sposób na uratowanie Valjeana, nie zdradzając Thénardiera. Valjean zaprzecza znajomości z Thénardierem i mówi mu, że nigdy się nie spotkali. Próbuje uciec przez okno, ale jego ruchy są ograniczone. Jest też zamroczony.
Thénardier nakazuje Valjeanowi zapłacić mu 200 000 franków. Rozkazuje także, aby napisał list do Cosette. Po tym, jak Valjean pisze wiadmość i informuje Thénardiera o swoim adresie, ten wysyła Mme. Thénardier po Cosette. Pani Thénardier wraca sama i ogłasza, że adres jest fałszywy. W tym czasie Valjeanowi udaje się uwolnić. Thénardier postanawia go zabić. Podczas gdy on i Patron-Minette mają to zrobić, Marius przypomina sobie o skrawku papieru, o którym pisała wcześniej Éponine. Wrzuca go do mieszkania Thénardiersa przez szczelinę w ścianie. Thénardier czyta i myśli, że to Éponine wrzuciła go do środka. On, pani Thénardier i Patron-Minette próbują uciec, ale Javert ich powstrzymuje. Aresztuje Thénardierów i Patrona-Minette (z wyjątkiem Claquesousa, który ucieka podczas transportu do więzienia; Montparnasse`a, który zatrzymuje się, by uciec z Éponine zamiast przyłączyć się do rabunku; i Gavroche`a, który nie był obecny i rzadko uczestniczył w rodzinnych przestępstwach). Valjeanowi udaje się uciec, zanim Javert go zobaczy.
Tom IV – Idylla na Rue Plumet i epos na Rue St. Denis
Po zwolnieniu z więzienia Éponine znajduje Mariusa i ze smutkiem mówi mu, że znalazła adres Cosette. Prowadzi go do domu Valjeana i Cosette na Rue Plumet, a Marius obserwuje dom przez kilka dni. W końcu spotykają się z Cosette i deklarują sobie wzajemną miłość. Thénardierom, Patron-Minette`owi i Brujonowi udaje się uciec z więzienia z pomocą Gavroche`a.
Pewnej nocy, podczas jednej z wizyt Mariusa u Cosette, sześciu mężczyzn próbuje najechać dom Valjeana. Jednak Éponine, która siedziała przy bramie, grozi, że krzyknie i obudzi całe sąsiedztwo, jeśli złodzieje nie odejdą. Słysząc to, niechętnie zaniechają wykonania swojego planu. Tymczasem Cosette informuje Mariusa, że wraz z Valjeanem wyruszy za tydzień do Anglii.
Następnego dnia Valjean siedzi na Champ de Mars. Ma problem z kilkukrotnym spotkaniem z Thénardierem w okolicy. Niespodziewanie na jego kolanach ląduje notatka z napisem „Wyjdź”. Widzi postać uciekającą w słabym świetle. Wraca do swojego domu, mówi Cosette, że będą mieszkać w ich drugim domu przy Rue de l’Homme Arme, i potwierdza, że przeprowadzą się do Anglii. Marius próbuje uzyskać zgodę M. Gillenormanda na poślubienie Cosette. Jego dziadek wydaje się surowy i zły, ale tęskni za chłopakiem. Kiedy temperamenty wybuchają, odmawia wyrażenia zgody na małżeństwo, każąc Mariusowi uczynić Cosette swoją kochanką. Obrażony Marius wychodzi.
Następnego dnia studenci buntują się i wznoszą barykady na wąskich uliczkach Paryża. Gavroche zauważa Javerta i informuje Enjolrasa, że ten jest szpiegiem. Kiedy Enjolras stawia mu sprawę, przyznaje się do swojej tożsamości i rozkazu szpiegowania studentów. Enjolras i pozostali uczniowie przywiązują go do słupa w restauracji Corinth. Później tego samego wieczora Marius wraca do domu Valjeana i Cosette na Rue Plumet, ale stwierdza, że dom jest już pusty. Następnie słyszy głos mówiący mu, że jego przyjaciele czekają na niego przy barykadzie. Zrozpaczony widząc, że Cosette nie ma, słucha głosu i odchodzi. Kiedy Marius przybywa na barykadę, „rewolucja” już się rozpoczęła. Kiedy pochyla się, by podnieść beczkę prochu, podchodzi żołnierz, który chce go zastrzelić. Jednak mężczyzna zakrywa lufę pistoletu żołnierza dłonią. Żołnierz strzela, śmiertelnie się raniąc.
Tymczasem żołnierze się zbliżają. Marius wspina się na szczyt barykady, trzymając w jednej ręce pochodnię, w drugiej beczkę prochu i grozi żołnierzom, że wysadzi barykadę. Po potwierdzeniu tego, żołnierze wycofują się z barykady. Marius postanawia udać się na mniejszą barykadę, którą uważa za pustą. Kiedy się odwraca, mężczyzna, który wcześniej do niego strzelił, woła go po imieniu. Marius odkrywa, że ten mężczyzna to tak naprawdę Éponine, ubrana w męskie ubranie. Leżąc na jego kolanach, wyznaje, że to ona powiedziała mu, aby poszedł na barykadę, mając nadzieję, że umrą razem. Wyznaje także, że uratowała mu życie, ponieważ chciała umrzeć, zanim on to zrobi.
W tym momencie możemy dowiedzieć się także, że Éponine anonimowo rzuciła notatkę Valjeanowi. Kobieta następnie mówi Mariusowi, że ma dla niego list. Wyznaje również, że otrzymała go dzień wcześniej, początkowo nie planując mu go przekazać, ale jednak postanawia to zrobić, obawiając się, że będzie na nią zły przez całe życie pozagrobowe. Po tym, jak Marius bierze list, Éponine prosi go, by pocałował ją w czoło, kiedy ona umrze. Wydając z siebie ostatnie tchnienie, wyznaje, że była w nim „trochę zakochana” i umiera.
Marius spełnia jej prośbę i idzie do tawerny, aby przeczytać list. Jest napisany przez Cosette. Dowiaduje się o miejscu pobytu dziewczyny i pisze do niej list pożegnalny. Wysyła Gavroche`a, by go jej dostarczył, ale ten zostawia go u Valjeana. Mężczyzna, dowiadując się, że kochanek Cosette walczy, początkowo odczuwa ulgę, ale godzinę później wkłada mundur Gwardii Narodowej, zbroi się w broń i amunicję i opuszcza dom.
Tom V – Jean Valjean
Valjean przybywa na barykadę i natychmiast ratuje ludzkie życie. Nadal nie jest pewien, czy chce chronić Mariusa, czy go zabić. Marius rozpoznaje Valjeana od pierwszego wejrzenia. Enjolras ogłasza, że już prawie nie ma nabojów. Kiedy Gavroche wychodzi poza barykadę, by zebrać więcej amunicji od martwych gwardzistów narodowych, zostaje postrzelony przez żołnierzy.
Valjean zgłasza się na ochotnika do egzekucji Javerta, a Enjolras udziela pozwolenia. Valjean usuwa Javert z pola widzenia, a następnie wystrzeliwuje w powietrze, pozwalając mu odejść. Marius błędnie uważa, że Valjean zabił Javerta. Gdy barykada upada, Valjean zabiera rannego i nieprzytomnego Mariusa. Wszyscy inni studenci zostają zabici. Valjean ucieka kanałami, niosąc ciało chłopaka. Unika patrolu policyjnego i dociera do bramy wyjściowej, ale zastaje ją zamkniętą. Thénardier wyłania się z ciemności. Valjean rozpoznaje go, ale jego brudne oblicze uniemożliwia Thénardierowi rozpoznanie go. Myśląc, że Valjean jest mordercą chwytającym zwłoki ofiary, Thénardier oferuje otwarcie bramy dla pieniędzy. Gdy przeszukuje kieszenie Valjeana i Mariusa, ukradkiem zdziera kawałek płaszcza Mariusa.
Thénardier bierze trzydzieści franków, które znalazł, otwiera bramę i pozwala Valjeanowi wyjść, spodziewając się, że pojawienie się Valjeana wychodzącego z kanału odwróci uwagę ścigającej go policji. Po wyjściu Valjean spotyka Javerta i prosi o czas, aby zwrócić Mariusa rodzinie. Javert zgadza się, zakładając, że Marius umrze w ciągu kilku minut. Po pozostawieniu Mariusa w domu dziadka, Valjean prosi o pozwolenie na krótką wizytę we własnym domu, a Javert zgadza się. Tam oficer mówi Valjeanowi, że będzie na niego czekał na ulicy, ale kiedy Valjean skanuje ulicę z okna, stwierdza, że Javert zniknął. Javert idzie ulicą, uświadamiając sobie, że jest uwięziony między swoją ścisłą wiarą w prawo a łaską, którą okazał mu Valjean. Uważa, że nie może już oddać Valjeana władzom, ale nie może też ignorować swojego obowiązku wobec prawa. Nie mogąc poradzić sobie z tym dylematem, popełnia samobójstwo, rzucając się w Sekwanę.
Marius powoli wraca do zdrowia po odniesionych obrażeniach. Kiedy on i Cosette przygotowują się do ślubu, Valjean wyposaża ich w fortunę w wysokości prawie 600 000 franków. W trakcie ich wesela odbywającego się podczas uroczystości Mardi Gras, Valjean zostaje zauważony przez Thénardiera, który następnie nakazuje Azelmie pójść za nim.
Po ślubie Valjean wyznaje Mariusowi, że jest byłym skazanym. Marius jest przerażony, przyjmuje, iż mężczyzna posiada najgorsze cechy moralne i stara się ograniczyć jego czas z Cosette. Valjean zgadza się na wyrok Mariusa i separację z Cosette. Jednak traci woleę życia.
Thénardier przychodzi do Mariusa w przebraniu, ale ten go rozpoznaje. Thénardier próbuje szantażować Mariusa tym, co wie o Valjeanie, ale robiąc to, mimowolnie koryguje błędne poglądy Mariusa na temat starszego mężczyzny i ujawnia wszystko, co zrobił. Próbuje przekonać go, że Valjean jest mordercą, i przedstawia płaszcz, który wyrwał jako dowód. Oszołomiony Marius rozpoznaje materiał jako część własnego płaszcza i zdaje sobie sprawę, że to Valjean uratował go z barykady. Marius wyciąga garść banknotów i ciska nimi w twarz Thénardiera. Następnie konfrontuje go z jego przestępstwami i oferuje mu ogromną sumę za odejście. Thénardier przyjmuje ofertę i wraz z Azelmą podróżuje do Ameryki, gdzie zostaje handlarzem niewolników. W drodze do domu Valjeana, Marius mówi Cosette, że Valjean uratował mu życie na barykadzie. Przybywają, by znaleźć umierającego mężczyznę i pojednać się z nim. Valjean opowiada Cosette o jej matce. Umiera zadowolony i zostaje pochowany pod pustą płytą na cmentarzu Père Lachaise.
Ówczesny odbiór
Pojawienie się powieści było bardzo oczekiwanym wydarzeniem, ponieważ Victor Hugo został uznany za jednego z najwybitniejszych poetów Francji w połowie XIX wieku. New York Times ogłosił swoją publikację już w kwietniu 1860 r. Hugo zabronił swoim wydawcom streszczenia historii i odmówił zezwolenia na drukowanie fragmentów powieści przed publikacją. Poinstruował wydawców, aby zawierzyli jego wcześniejszym sukcesom.
Wydanie dwóch pierwszych tomów m poprzedziła masowa kampania reklamowa w Brukseli 30 lub 31 marca oraz w Paryżu 3 kwietnia 1862 r. Pozostałe tomy opublikowano 15 maja 1862 r. Co ciekawe wraz z nimi pojawiły się krytyczne reakcje (często negatywne). Niektórzy krytycy uznali temat poruszany w książce za niemoralny, inni narzekali na nadmierny sentymentalizm, a inni byli zaniepokojeni pozorną sympatią do rewolucjonistów. L. Gauthier napisał w Le Monde z 17 sierpnia 1862 r .: „Nie da się odczytać bez niepokonanego wstrętu wszystkich szczegółów, które podaje pan Hugo dotyczących udanego planowania zamieszek.”
Bracia Goncourt uznali tę powieść za sztuczną i rozczarowującą. Flaubert nie znalazł w niej „ani prawdy, ani wielkości”. Skarżył się, że bohaterowie byli prymitywni i stereotypowi – wszyscy „mówią bardzo dobrze – ale wszyscy w ten sam sposób”. Uznał to za „infantylny” wysiłek i „zakończył” karierę Hugo jak „upadek boga”.
W przeglądzie prasowym Charles Baudelaire pochwalił Hugo za skupienie uwagi publicznej na problemach społecznych, choć uważał, że taka propaganda jest przeciwieństwem sztuki. Prywatnie karcił go. Kościół katolicki zakazał czytania tej książki, umieszczając ją w Indeksie Ksiąg Zakazanych.
Książka jednak okazała się sporym sukcesem komercyjnym od czasu publikacji. Już w roku publikacji została przetłumaczona na wiele języków, m.in.: na włoski, grecki i portugalski.
